حالامستند؛ علیرضا سعیدی کیاسری: در میان گونه‌های متنوع سینمای مستند ایران، تعزیه به‌عنوان یک میراث نمایشی-آیینی ریشه‌دار، جایگاهی خاص و چندلایه دارد. تعزیه، نه فقط یک سنت نمایشی مذهبی، بلکه حامل یک حافظه جمعی، زبان بصری منحصربه‌فرد و بار معنایی تاریخی است که قرن‌ها در ذهن و جان ایرانیان نقش بسته است. سینمای مستند ایران، به‌ویژه در چند دهه اخیر، تلاش کرده است این آیین را از زوایای مختلف واکاوی کرده و به ثبت و بازخوانی آن بپردازد.
تعزیه یکی از کهن‌ترین اشکال نمایش آیینی در ایران است که از دوره قاجار تا امروز تداوم یافته است. مستندسازان ایرانی با پرداختن به تعزیه، در واقع به حفاظت از یک میراث ناملموس فرهنگی کمک نموده و تلاش کرده‌اند این آیین را به مثابه یک روایت زنده از تاریخ و فرهنگ شیعی روایت کنند.
سینمای مستند، به‌ویژه در بسترهایی چون روستاها یا شهرهای کوچک، موفق شده است تنوع جغرافیایی و لحن‌های مختلف تعزیه‌خوانی را ثبت کند؛ چیزی که به‌مرور زمان ممکن بود به دست فراموشی سپرده شود.
تعزیه واجد زبان بصری و شنیداری منحصربه‌فردی است؛ از موسیقی و آواز گرفته تا رنگ لباس‌ها، حرکات آیینی و نحوه استفاده از صحنه. مستندسازان ایرانی، با بهره‌گیری از تکنیک‌های مدرن سینما، سعی در آشکارسازی زیبایی‌شناسی این آیین داشته‌اند. در برخی مستندها، تعزیه نه به‌عنوان یک موضوع صرف، بلکه به‌عنوان یک زبان تصویری در دل خود فیلم به کار گرفته شده است. به‌عبارتی، فرم تعزیه گاه بر ساختار مستند نیز تأثیر گذاشته و مرز میان بازنمایی و واقع‌گرایی را مخدوش کرده است. این نزدیکی فرمی، امکانی نو برای درک بهتر ارتباط آیین و تصویر پدید آورده است.
در بسیاری از مستندها، تعزیه نه‌فقط به‌عنوان یک آیین دینی، بلکه به‌عنوان یک کنش اجتماعی مورد مطالعه قرار گرفته است. تعزیه بستری برای بروز همدلی، هویت جمعی، و حتی اعتراضات نمادین است. در روستاها و محله‌های سنتی، اجرای تعزیه گاه شکلی از وحدت اجتماعی و بازسازی مناسبات انسانی است. مستندهایی که به پشت‌صحنه اجرای تعزیه، نقش‌آفرینان آن، یا مناسبات مالی و انسانی آن می‌پردازند، تصویری واقعی و چندوجهی از این پدیده ارائه می‌دهند.
با گسترش رسانه‌های دیجیتال و ظهور پلتفرم‌های نوین، امکان ثبت و انتشار تعزیه در سطحی گسترده‌تر فراهم شده است. اما هم‌زمان، خطر تقلیل این آیین به یک «سوژه دیدنی» نیز وجود دارد. چالش اصلی مستندساز امروز، یافتن روایتی صادقانه و پرهیز از نگاه توریستی یا صرفاً نوستالژیک به تعزیه است. همچنین، بسیاری از ابعاد زنانه یا نادیده‌گرفته‌شده در آیین‌های تعزیه هنوز مورد توجه قرار نگرفته‌اند و این می‌تواند موضوع تحقیق و تولید آثار تازه‌ای باشد.
سینمای مستند ایران، در برخورد با تعزیه، هم در مقام ثبت و هم در مقام تحلیل ظاهر شده است. این آیین نه‌فقط سوژه‌ای جذاب، بلکه بستری است برای بازاندیشی در مفاهیم سنت، دین، هویت و زیبایی‌شناسی بومی. به نظر می‌رسد که تعزیه هنوز ظرفیت‌های کشف‌نشده فراوانی دارد و مستند، به‌عنوان رسانه‌ای برای تأمل و کندوکاو، می‌تواند در حفظ و تفسیر آن نقشی اساسی ایفا کند.
