به گزارش حالامستند؛ در فضای امروز سینمای ایران، که بیش از هر زمان دیگری نیازمند حمایت ساختاری از استعدادهای نوظهور و تولیدات مستقل است، «طرح پرتاب» که توسط مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی راه‌اندازی شده، به‌عنوان یکی از خلاقانه‌ترین و هدفمندترین برنامه‌های حمایتی اخیر قابل توجه است. این طرح نه‌تنها در مسیر کشف و پرورش فیلم‌سازان جوان و مستقل گام برمی‌دارد، بلکه ساختار نوینی از تعامل میان نهاد دولتی و خالقان اثر هنری را معرفی می‌کند.
اهداف و ابعاد طرح
هدف اصلی «طرح پرتاب» شناسایی پروژه‌های نوآورانه در حوزه مستند و تجربی و تسهیل فرآیند تولید و ارائه آثار است. این طرح با تمرکز بر جوانان خلاق و فیلم‌سازان کم‌تجربه اما مستعد، فضایی ایجاد می‌کند که در آن ایده‌های جسورانه، رویکردهای فرمی متفاوت، و نگاه‌های اجتماعی تازه مجال بروز و تثبیت پیدا کنند.
از دیگر نکات مهم، رویکرد کارگاهی و منتورشیپ در فرآیند تولید آثار در قالب این طرح است. حضور مشاوران حرفه‌ای در کنار فیلم‌سازان نوپا، باعث می‌شود تولید نهایی نه‌تنها تجربی بلکه حرفه‌ای نیز باشد؛ عاملی که به تقویت کیفیت نهایی آثار کمک می‌کند.
ضرورت چنین طرحی در وضعیت فعلی سینمای مستند
در شرایطی که حمایت‌های مادی و معنوی از سینمای مستند ایران کاهش یافته و دسترسی به منابع مالی و رسانه‌ای برای فیلم‌سازان مستقل دشوار شده، طرح‌هایی مانند «پرتاب» می‌توانند نقش مؤثری در پایداری این گونه سینمایی ایفا کنند. همچنین باتوجه به وضعیت نمایش آثار مستند و تجربی در ایران، این طرح می‌تواند با تأکید بر ارائه و پخش آثار در جشنواره‌ها، پلتفرم‌های آنلاین و محافل هنری داخلی و بین‌المللی، به گسترش دامنه تأثیرگذاری فیلم‌ها کمک کند.
چالش‌های پیش رو
با تمام مزایا، طرح پرتاب بی‌نیاز از نقد نیست. یکی از نگرانی‌های مطرح‌شده، شفافیت در فرآیند انتخاب طرح‌هاست. همچنین، محدودیت منابع مالی و اجرایی ممکن است باعث شود تنها تعداد معدودی از آثار به مرحله تولید نهایی برسند، که این موضوع می‌تواند به ناامیدی برخی فیلم‌سازان منجر شود. نکته دیگر، تداوم و بسط این طرح در دوره‌های بعدی است. در صورتی که این برنامه مقطعی باشد و استمرار نداشته باشد، تأثیرگذاری بلندمدت آن کاهش خواهد یافت.
با این حال، «طرح پرتاب» گامی مهم در جهت احیای سینمای مستند و تجربی ایران است؛ حرکتی که اگر با رویکردی شفاف، بلندمدت، و همراه با نظارت و حمایت مستمر دنبال شود، می‌تواند تحولی اساسی در پرورش نسل جدید فیلم‌سازان مستقل ایجاد کند. نهادهای دولتی، نهادهای دانشگاهی، رسانه‌ها و پلتفرم‌های نمایش آثار فرهنگی می‌توانند با مشارکت در این مسیر، به پویایی و شکوفایی بیشتر سینمای مستند ایران کمک کنند.
نقاط ضعف و کاستی‌ها
طرح «پرتاب» اگرچه با نیت حمایت از فیلم‌سازان مستقل و نوگرا راه‌اندازی شده است، اما مانند هر سیاست حمایتی دیگری، خالی از ایراد و نقد نیست. در تحلیل این طرح، به چندین ایراد ساختاری، اجرایی و مفهومی می‌توان اشاره کرد که در صورت نادیده‌گرفته‌شدن، می‌توانند به ضد‌هدف آن تبدیل شوند.
۱. شفاف‌نبودن فرآیند انتخاب و داوری
یکی از مهم‌ترین نقدها به طرح پرتاب، عدم شفافیت در روند انتخاب پروژه‌هاست. مشخص نیست چه معیارهایی برای ارزیابی طرح‌ها در نظر گرفته می‌شود، چه کسانی به‌عنوان داور و منتور انتخاب شده‌اند، و فرآیند غربالگری تا چه حد مبتنی بر عدالت و تنوع است. این ابهام، به‌ویژه برای فیلم‌سازان شهرستانی یا غیرمتصل به بدنه رسمی سینمای ایران، ایجاد نوعی بی‌اعتمادی می‌کند.
۲. تمرکزگرایی و عدم دسترسی برابر
گرچه در ظاهر طرح به تمام فیلم‌سازان کشور تعلق دارد، اما در عمل دسترسی به منابع طرح، ثبت‌نام، ارتباط با مشاوران و شرکت در جلسات حضوری، برای ساکنان پایتخت بسیار آسان‌تر است. این امر باعث نوعی تمرکزگرایی می‌شود و فیلم‌سازان مستعد مناطق محروم یا دورافتاده را به حاشیه می‌راند.
۳. محدودیت منابع مالی و تعداد پروژه‌ها
با توجه به محدودیت بودجه مرکز گسترش، طرح پرتاب توان حمایت از تعداد زیادی پروژه را ندارد. در نتیجه، سهم اندکی از طرح‌ها به مرحله تولید می‌رسند و باقی به حال خود رها می‌شوند. این مسئله نه‌تنها باعث سرخوردگی فیلم‌سازان می‌شود، بلکه در فضای هنری نیز نوعی رقابت ناسالم برای جلب توجه و تأیید ایجاد می‌کند.
۴. سلیقه‌گرایی در انتخاب آثار
در نبود چارچوب‌های روشن و مستند، داوری پروژه‌ها می‌تواند بسیار سلیقه‌ای باشد. اگر اعضای هیئت انتخاب یا مشاوران طرح، گرایش خاصی به فرم یا مضمون خاصی داشته باشند، آثار متفاوت و خارج از چارچوب ذهنی آن‌ها نادیده گرفته می‌شوند. این مسأله خطر تبدیل طرح به یک فیلتر تکراری را دارد، برخلاف شعار اولیه‌اش که ادعای «نوآوری» و «تجربه‌گرایی» دارد.
۵. نبود سازوکار تضمینی برای نمایش آثار تولیدشده
از دیگر ضعف‌های مهم، نداشتن برنامه مشخص برای نمایش، توزیع و تبلیغ آثار تولیدشده در قالب طرح است. بسیاری از فیلم‌هایی که با حمایت چنین طرح‌هایی ساخته می‌شوند، پس از تولید به بایگانی سپرده می‌شوند یا در چند جشنواره محدود به نمایش درمی‌آیند و عملاً دیده نمی‌شوند. نبود همکاری مؤثر با پلتفرم‌های آنلاین، تلویزیون، یا پخش‌کنندگان حرفه‌ای، باعث کاهش تأثیر اجتماعی آثار می‌شود.
۶. احتمال تبدیل‌شدن به طرحی ویترینی
در برخی موارد مشاهده شده که طرح‌هایی از این جنس، پس از یک دوره کوتاه، صرفاً به عنوان عملکرد ویترینی یا تبلیغاتی برای نهادهای دولتی مطرح می‌شوند؛ بدون آنکه در عمق، تغییر بنیادینی در فضای تولید و پشتیبانی از فیلم‌سازان ایجاد کرده باشند. در صورتی که طرح پرتاب هم در همین مسیر حرکت کند، تبدیل به پروژه‌ای کوتاه‌عمر و ناکارآمد خواهد شد.
با این توصیفات باید گفت؛ «طرح پرتاب» با وجود نیت خیرخواهانه‌اش، در اجرا با چالش‌های جدی مواجه است؛ از عدم شفافیت گرفته تا محدودیت منابع و نبود پشتیبانی نمایش. اگر این نقاط ضعف اصلاح نشوند، طرح نه‌تنها به اهداف خود نمی‌رسد، بلکه ممکن است به تشدید بی‌اعتمادی میان فیلم‌سازان مستقل و نهادهای دولتی بینجامد. نقد دلسوزانه و اصلاح مستمر، تنها راه نجات این طرح از سرنوشت طرح‌های مشابه در گذشته است. با این حال طرح مذکور، با همه چالش‌هایش، در چند زمینه اساسی دارای ارزش و پتانسیل پیش‌برنده است:
طرح پرتاب گامی در مسیر تحول سینمای مستند
در فضای سردرگم و اغلب انحصاری سینمای مستند و تجربی ایران، طرح «پرتاب» به‌عنوان یک حرکت حمایتی هدفمند، واجد نکات مثبت متعددی است که در صورت تداوم و بهینه‌سازی، می‌تواند به الگویی پایدار در سیاست‌گذاری فرهنگی بدل شود.
۱. تمرکز بر استعدادهای نوظهور
یکی از مهم‌ترین نقاط قوت طرح پرتاب، تمرکز آن بر فیلم‌سازان جوان و کم‌تجربه‌ای است که پیش از این به دلایل مختلف از فرآیندهای رسمی تولید کنار گذاشته می‌شدند. این طرح، بستری اولیه و حرفه‌ای برای بروز و آزمون استعدادهای تازه فراهم می‌آورد و به آن‌ها فرصت تجربه، خطا و رشد می‌دهد.
۲. توجه به سینمای تجربی و فرم‌گرا
برخلاف بخش‌هایی از بدنه رسمی سینمای ایران که همچنان بر ساختارهای کلاسیک و روایی متکی هستند، «پرتاب» مجال تجربه‌گرایی، فرم‌گرایی، جسارت بصری و روایی را تقویت می‌کند. این تمرکز می‌تواند تنوع و جسارت هنری را در بدنه سینمای ایران افزایش داده و نسلی جدید از فیلم‌سازان نوآور را به سینما معرفی کند.
۳. وجود منتورها و فرآیند هدایت حرفه‌ای
از دیگر ویژگی‌های ارزشمند طرح، ساختار «منتورشیپ» یا حضور مشاوران هنری و حرفه‌ای در کنار فیلم‌سازان است. این امر، نه‌تنها به بهبود کیفی پروژه‌ها کمک می‌کند، بلکه نوعی آموزش غیررسمی برای فیلم‌سازان فراهم می‌سازد که گاه تأثیری عمیق‌تر از آموزش‌های آکادمیک دارد.
۴. ایجاد فرصت برای تولید مستقل با حمایت دولتی
طرح پرتاب با ترکیب حمایت دولتی و استقلال خلاقانه، مدلی از تولید فرهنگی را ارائه می‌دهد که نه کاملاً دولتی و بوروکراتیک است و نه رهاشده در بازار آزاد. این تعادل می‌تواند الگویی مناسب برای دیگر نهادهای فرهنگی باشد تا به جای کنترل مطلق یا بی‌تفاوتی کامل، نقش تسهیل‌گر ایفا کنند.
۵. افزایش اعتماد به نفس فیلم‌سازان شهرستان
طرح پرتاب، به‌ویژه برای فیلم‌سازانی که از خارج از تهران یا از بافت‌های اجتماعی کمتر دیده‌شده آمده‌اند، می‌تواند یک فرصت طلایی برای دیده‌شدن باشد. اعتماد به نفس حاصل از پذیرفته‌شدن در چنین طرحی، برای بسیاری از فیلم‌سازان به‌معنای اولین گام جدی در مسیر حرفه‌ای‌شدن است.
۶. تثبیت نقش مرکز گسترش به‌عنوان نهاد تسهیل‌گر و نه صرفاً تولیدگر
برخلاف گذشته که مرکز گسترش بیشتر به‌عنوان یک تولیدکننده محدود و متمرکز فعالیت می‌کرد، در این طرح نقش آن به‌عنوان «تسهیل‌گر»، «کشف‌کننده» و «حامی جریان‌های نو» پررنگ‌تر شده است. این تغییر رویکرد، با روح زمانه و نیازهای واقعی سینمای مستند و تجربی همخوان‌تر است. بنابراین، طرح «پرتاب» با تمام کاستی‌هایش، در بُعد اندیشه‌ای و در شیوه حمایت از تولید، گامی مترقی و نوآورانه در سینمای ایران محسوب می‌شود. این طرح اگر با سیاست‌گذاری بلندمدت، شفافیت اجرایی، و مشارکت نهادهای مکمل فرهنگی همراه شود، می‌تواند به یکی از مؤثرترین ابزارهای رشد سینمای مستند ایران در دهه آینده تبدیل شود.
پیشنهادهایی برای بهبود طرح «پرتاب»
۱. ایجاد شفافیت کامل در فرآیند انتخاب پروژه‌ها
انتشار عمومی آیین‌نامه‌ها و معیارهای داوری.
معرفی دقیق داوران، مشاوران و سوابق آنان.
اعلام دلایل پذیرش یا رد طرح‌ها به شرکت‌کنندگان برای افزایش آموزش‌پذیری و شفافیت.
۲. گسترش عدالت جغرافیایی
برگزاری نشست‌ها و جلسات آموزشی (به‌صورت حضوری یا آنلاین) برای فیلم‌سازان استان‌ها.
طراحی سهمیه منطقه‌ای برای مشارکت فیلم‌سازان شهرستانی.
استقرار «مراکز پرتاب منطقه‌ای» در استان‌های دارای ظرفیت هنری بالا.
۳. افزایش ظرفیت تولید و حمایت مالی
جذب حمایت‌های مالی از نهادهای فرهنگی دیگر
ایجاد مدل‌های مشارکت با پلتفرم‌های پخش آنلاین و سرمایه‌گذاران فرهنگی برای تولید مشترک.
طراحی چند سطح حمایت (تأمین کامل بودجه، مشارکتی، یا مشاوره‌ای) بر اساس سطح آمادگی پروژه‌ها.
4. طراحی مسیر مشخص برای نمایش و پخش آثار
تضمین نمایش آثار در جشنواره‌های داخلی و بین‌المللی (با معرفی مستقیم و رایزنی حرفه‌ای).
همکاری با تلویزیون، پلتفرم‌های آنلاین (مانند تلوبیون، نماوا، هاشور، و آپارات فیلیمو و…).
برگزاری جشنواره سالانه مخصوص آثار تولیدشده در طرح پرتاب.
۵. ایجاد بانک ایده و مستندسازی تجربه‌ها
ساخت آرشیوی دیجیتال از طرح‌های ارائه‌شده، حتی آن‌هایی که تولید نشده‌اند، برای استفاده پژوهشگران و فیلم‌سازان آینده.
ضبط و انتشار مستندهایی کوتاه از فرایند تولید آثار (پشت‌صحنه‌های آموزشی) برای ارتقاء سواد تولید در میان فیلم‌سازان جوان.
۶. افزایش تنوع ژانری و موضوعی
تشویق فیلم‌سازان به ارائه طرح در گونه‌های کمتر پرداخته‌شده مانند مستند انیمیشن، فیلم-مقاله، تجربی-موسیقایی، یا روایت‌های شخصی.
پرهیز از کلیشه‌های تکراری (مثلاً صرفاً مسائل اجتماعی آسیب‌محور) و بازکردن فضا برای خلاقیت فرمی و محتوایی.
۷. ایجاد سامانه بازخورد و نظرسنجی پس از پایان هر دوره
دریافت نظرات شرکت‌کنندگان، داوران، منتورها و مخاطبان نهایی برای بازنگری مستمر در فرآیند اجرا.
برگزاری میزگردهای تخصصی برای آسیب‌شناسی دوره‌های پیشین و تدوین نسخه‌های بعدی به‌صورت مشارکتی.
۸. برنامه‌ریزی بلندمدت و چندمرحله‌ای
طراحی طرح پرتاب به‌صورت«سه‌مرحله‌ای»: ایده‌پردازی، تولید اولیه (پایلوت)، تولید نهایی.
پشتیبانی مستمر از فیلم‌سازان در چرخه‌های بعدی، حتی اگر طرحشان در مرحله اول تولید نشده باشد.
سخن آخر
طرح پرتاب اگر از یک پروژه نمادین به یک «زیست‌بوم مستندسازی نو» تبدیل شود، می‌تواند نه‌تنها حامی فیلم‌سازان تجربی باشد، بلکه موتور محرکی برای بازتعریف سینمای مستند در ایران گردد. این امر نیازمند اصلاح مستمر، گشودگی نهادی، و مشارکت فعال جامعه هنری در همه مراحل است.
