حالامستند؛ مستند یکی از مهم‌ترین بسترهایی است که در تمام دنیا از آن برای نشان دادن امور مختلف ازجمله تاریخ، فرهنگ، بیوگرافی، اتوبیوگرافی و… با اهداف متفاوتی استفاده می‌شود. امروزه این حوزه سینمایی در دنیا از جایگاه بهتری برخوردار است و داخل کشور خودمان نیز دیگر صرفا مستند را با حیات وحش نمی‌شناسند. چیزی که اگر تا مدتی پیش به کسی درباره مستند می‌گفتید تنها تصویر و تصوری که از این مدیوم سینمایی داشت؛ حیات وحش بود. این تغییر نگاه و زاویه دید تا جایی پیش رفت که حتی در یکی از سال‌های نه چندان دور فیلم مستندی به عنوان نماینده ایران برای شرکت در جایزه اسکار انتخاب و معرفی شد. «در جستجوی فریده» یک فیلم مستند به کارگردانی و تهیه‌کنندگی آزاده موسوی و کوروش عطائی، محصول سال ۱۳۹۷ بود که با مشارکت مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی ساخته شد و در سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر به نمایش درآمد و بعدتر نیز به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار ۲۰۲۰ معرفی شد.
در دنیا نیز چند سالی است که بیشتر از این حوزه برای پرداختن به چهره‌های سیاسی و ورزشی و اهل هنر استفاده می‌شود.
در این مطلب تلاش شده است تا نگاهی اجمالی به مستندهایی داشته باشیم که درباره زنان ساخته شده‌اند و یا زنان نقش مهم و کلیدی در آن ایفا کرده‌اند.
زنی ۶۰ ساله که رویاهای خود را به تصویر می‌کشد
«مکرمه؛ خاطرات و رویاها» مستندی به کارگردانی و نویسندگی ابراهیم مختاری است. این فیلم درباره مکرمه قنبری، زنی حدوداً ۶۰ ساله از روستاهای مازندران است که خواندن و نوشتن نمی‌داند و ناگهان به نقاشی روی می‌آورد و خاطرات و رویاهای خود را به تصویر می‌کشد. در نقاشی‌های مکرمه رابطه مرد و زن، ارباب و رعیت و انسان و خدا به سبک خاصی دیده می‌شود. این مستند در مرداد سال ۱۳۹۲ منتشر شد و در جشنواره‌ها و کشورهای متعددی نیز به نمایش گذاشته شد و افتخاراتی نیز به دست آورد.
داستان پنج زن در مرکز حمایت از زنان جنوب تهران
«زنانگی» فیلم مستندی به نویسندگی و کارگردانی محسن استادعلی است. این فیلم تاکنون موفق به حضور در جشنواره‌های بین‌المللی شده و در ایران نیز برنده تندیس شایستگی و دیپلم بهترین فیلم مستند از جشن بزرگ سینمای ایران و لوح تقدیر و جایزه بهترین مستند بلند از جشنواره مستند «سینماحقیقت» شده است. این مستند داستان پنج زن به نام‌های ساناز، سعیده، طلا، لادن و بهشته را روایت می‌کند که هر کدام داستانی منحصربه‌فرد دارند، اما یک ویژگی مشترک آنها را به هم پیوند داده است؛ همه در یک مرکز حمایت از زنان در جنوب تهران زندگی می‌کنند و همه آنها قصد دارند زندگی خود را برای بهتر شدن تغییر دهند، حتی اگر اندکی.
فرار یک دختر افغانستانی به دلیل ازدواج زودهنگام و خشونت خانواده
«خاتمه» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی برادران زارعی و محصول سال ۱۳۹۸ است. این مستند بعد از موفقیت و کسب جایزه در دوازدهمین جشنواره بین‌المللی «سینماحقیقت»، جایزه بهترین تدوین، لوح تقدیر بهترین کارگردانی و کاندیدای بهترین فیلم در این جشنواره و همچنین جایزه بهترین فیلم بلند از آکادمی جوایز فیلم فلورانس ایتالیا، در دومین حضور بین‌المللی خود به جشنواره لایپزیگ آلمان رفت. فیلم داستان زندگی یک دختر افغانستانی را به تصویر می‌کشد که به دلیل ازدواج زود هنگام و خشونت توسط خانواده، از خانه فرار می‌کند و خود را به اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی شیراز می‌رساند و از آنها درخواست کمک می‌کند اما بعد از پیگیری‌های خانواده او، برادرش که گلاب نام دارد با تهدید کردن خاتمه که اگر به خانه برنگردد او را به افغانستان می‌فرستد مانع از طلاق گرفتنش می‌شود.
هما هماوندی؛ زن نابینا و مشاور در مراکز ترک اعتیاد
«هما» فیلمی مستند به کارگردانی گلاره عباسی است. این فیلم به زندگی هما هماوندی، زن نابینا و با اعتماد به نفسی می‌پردازد که به عنوان مشاور در مراکز ترک اعتیاد مشغول به کار است که تاکنون توانسته دیپلم افتخار دهمین جشنواره FicFusa را نیز به دست بیاورد.
روایت زندگی حماسی یک زن پولادین در پاکدشت کرج
مستند «عزیز» به کارگردانی مهدیه سادات محور با نمایش رنج و تلاش یک زن، تماشاگرش را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این مستند روایت زندگی حماسی یک زن پولادین است که یکه و تنها با خانواده پرجمعیتش در خانه‌ای تنگ و کوچک در پاکدشت کرج زندگی می‌کند. او که دست جبار زمانه همه سختی‌ها را یکجا به دامنش ریخته، در مقام اسطوره صبر و پایداری یک به یک مشکلات را به گرده می‌کشد و باز کم نمی‌آورد. «عزیز» تماماً نماد مادر است، او در قبال دختری که در اثر خطای فاحش پزشکی دچار زندگی نباتی شده است، یا پسری که اختلال ذهنی دارد و مدام از خانه می‌رود و شوهری که وقتی خانه را آب برده او را خواب می‌برد، مسئولانه و با حوصله قدم بر می‌دارد و پله‌های سختی را با درد و رنج فراوان، یکی یکی بالا می‌رود به این امید که باز فرجی شود و صبح بدمد.
داستان طاهره لباف پزشک زنان و زایمان
مستند «زن بودن» به کارگردانی سیدمصطفی موسوی تبار نیز داستان طاهره لباف پزشک زنان و زایمان است که سابقه طولانی در مبارزات سیاسی دارد و توسط ساواک دستگیر شده و دو بار از دانشگاه اخراج شده و قبل از انقلاب از ایران می‌رود و با پیروزی انقلاب اسلامی برای خدمت به ایران باز می‌گردد.
داستان سقط‌های غیر پزشکی در شهرستان نیشابور
مستند «نفس» ساخته علیرضا باغشنی روایتگر داستان مامایی است که سقط‌های غیر پزشکی در شهرستان نیشابور او را بر آن می‌دارد که دست به کاری بزند.
خانواده خلج و مشکلاتی که بنیان خانواده را تهدید می‌کند
فیلم «خانواده خلج» ساخته مریم الهامیان و مصطفی حاجی‌قاسمی که برنده تندیس بهترین کارگردانی مستند بلند هفدهمین جشنواره «سینماحقیقت» شد، گره کور پرونده بانکی سوژه فیلم را باز کرد. خانواده خلج اواخر دهه هفتاد با رویای احداث یک واحد مرغداری از تهران راهی گلپایگان می‌شوند، آنها با شور اشتیاق مرغداریشان را راه‌اندازی می‌کنند، اما مشکلات زیادی سد راهشان می‌شود که بنیان خانواده را تهدید می‌کند.
سفر برای پیدا کردن خانواده واقعی پس از 40 سال
«در جستجوی فریده» که با مشارکت مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی ساخته شده است؛ یک فیلم مستند به کارگردانی و تهیه‌کنندگی آزاده موسوی و کوروش عطائی، محصول سال ۱۳۹۷ است. این فیلم در سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر به نمایش درآمد و به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار ۲۰۲۰ معرفی شد.
این مستند درباره دختری به نام فریده است که چهل سال پیش در حرم امام رضا (ع) رها شده و بعد از انتقال به شیرخوارگاه توسط زوجی هلندی به فرزندی گرفته شده و به کشور هلند برده می‌شود. فریده که در طول این سال‌ها به‌خاطر ترس از سفر به ایران و تمایل نداشتن خانواده‌اش به وطن بازنگشته، چند سالی است از راه دور جستجویی را برای پیدا کردن خانواده واقعی‌اش شروع کرده و حالا برای اولین بار به ایران سفر می‌کند تا زادگاهش را ببیند و با سه خانواده که مدعی‌اند خانواده واقعی او هستند، ملاقات کند.
داستان بانوان بی نام و نشان هشت سال دفاع مقدس
فیلم مستند «ننه قربون» به کارگردانی یاسر عرب و تهیه‌کنندگی سلیم غفوری ساخته شده است. راویان فیلم، بانوانی هستند که بی هیچ نام و یاد و تشکری، هشت سال شبانه‌روزی لباس‌های رزمندگان را می دوختند و می شستند.
روایت زندگی عصمت احمدیان و مادران اهوازی در پشت جبهه
مستند سینمایی «بانو» نیز روایتگر زندگی پرفراز و نشیب عصمت احمدیان، مادر شهیدان ابراهیم و اسماعیل فرجوانی است. عصمت احمدیان، سوژه مستند «بانو» در این روایت ما را با خود به سال‌های ابتدایی جنگ تحمیلی و فعالیت‌هایی که به همراه مادران اهوازی در پشت جبهه داشته می‌برد.
روایت داستان مادر ایرانی‌ها در بوسنی و هرزگوین
مستند «مایکا» به کارگردانی هادی نعمت الهی و از تولیدات مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی یکی دیگر از آثار جای گرفته در این دسته است. «مایکا» به معنای مادر است و به روایت زندگی فریده چابارادویچ بانوی بوسنیایی ملقب به مادر فریده می‌پردازد. بسیاری از مردم او را به نام «مادر ایرانی‌ها در بوسنی و هرزگوین» می‌شناسند. بانویی که در دوران جنگ بوسنی از رزمندگان ایرانی پرستاری می‌کرد.
درباره تلاش های رئیس انجمن خیریه بیماری pku در فارس
مستند «زندگی با فنیل» به کارگردانی مشترک رایحه مظفریان و زهرا دشت بشی نیز از تولیدات مرکز گسترش است که با موضوع بیماری pku و با محوریت زندگی و تلاش های زهرا عربی رئیس انجمن خیریه بیماری pku در فارس است .
اما بعد از مرور برخی از مستندهای ایرانی به سراغ مستندهای خارجی می‌رویم و نگاهی اجمالی به برخی از آنها می‌اندازیم.
داستان زندگی زنی که هیتلر به او علاقه مخصوص داشت
«زندگی شگفت‌انگیز و ترسناک لنی ریفنشتال» یک فیلم مستند آلمانی است که ری مولر در سال ۱۹۹۳ آن را در مورد زندگی کارگردان فیلم آلمانی لنی ریفنشتال ساخته است.
لنی ریفنشتال با ساختن فیلم‌هایی مانند «پیروزی اراده» و «المپیا» به عنوان برجسته‌ترین چهره سینمای تبلیغاتی آلمان نازی شناخته شد. گفته می‌شود که یوزف گوبلز، وزیر تبلیغات رژیم ناسیونال سوسیالیستی، ریفنشتال را بااستعدادترین سینماگر کشور می‌دانست و شخص آدولف هیتلر به او علاقه مخصوص داشت. لنی ریفنشتال در زمان حیات خود با تمام پیشنهادها مبنی بر ساختن فیلمی درباره زندگی او مخالفت کرد.
درباره باغ‌های خاکستری
«گری گاردنز» فیلمی در ژانر مستند به کارگردانی آلبرت می‌زلیس و دیوید می‌زلیس است که در سال ۱۹۷۵ منتشر شد.
ایدت یویینگ بوویه بیل معروف به «بیگ ادی» و دخترش ایدت بوویه بیل معروف به «لیتل ادی»، به ترتیب خاله و دخترخاله بانوی اول آمریکا ژاکلین کندی اوناسیس بودند. این دو زن ده‌ها سال با هم در عمارت گری گاردنز زندگی کردند. در سال ۱۸۹۷ جوزف گرینلیف تورپ این خانه را طراحی کرد و «بیگ ادی» و شوهرش فیلن بیل در سال ۱۹۲۳ آن را خریدند. بعد از این که فیلن همسرش را ترک کرد، «بیگ ادی» و «لیتل ادی» بیش از ۵۰سال در آنجا زندگی کردند. به خاطر رنگ تپه‌های شنی، دیوارهای بتنی باغ و غبار دریا آنجا را گری گاردنز (باغ‌های خاکستری) نامیدند.
روایت زندگی معمار یادبود کهنه‌سربازان ویتنام در واشینگتن
«مایا لین: چشم‌اندازی واضح و محکم» یک فیلم مستند به کارگردانی فریدا لی مک است که در سال ۱۹۹۴ منتشر شد. این فیلم در مورد معمار مشهور آمریکایی، مایا لین است که به خاطر ساخت یادبود کهنه‌سربازان ویتنام در واشینگتن، دی.سی. مشهور است. این فیلم برنده جایزه اسکار بهترین فیلم مستند شده است.
تجربه پنهان شدن در طول اشغال هلند توسط آلمان نازی در جنگ جهانی دوم
«آنه فرانک به خاطر داشت» فیلمی مستند به کارگردانی جان بلر است که در سال ۱۹۹۵ منتشر شد. این فیلم در مورد زندگی آنه فرانک نویسنده است و برنده جوایزی همچون جایزه اسکار بهترین فیلم مستند شده است.
آنلی ماری «آنه» فِرانک نویسنده یهودی آلمانی متولد شهر فرانکفورت بود که پس از مرگش به واسطه چاپ دفترچه خاطرات روزانه‌اش، شهرت جهانی پیدا کرد. این خاطرات بازگوکننده مستندی از تجربه پنهان شدن وی و خانواده‌اش در طول اشغال هلند توسط آلمان نازی در جنگ جهانی دوم است و یکی از شناخته‌شده‌ترین کتاب‌های جهان است که چندین نمایشنامه و فیلم بر اساس آن ساخته شده است.
مبارزه 14 زن برای ایجاد تعادل بین خانواده و سیاست
«14 زن» فیلمی در ژانر مستند به کارگردانی و نویسندگی ماری لمبرت است که در سال ۲۰۰۷ منتشر شد. هنگامی که یکصد و نهمین کنگره تاریخی ایالات متحده تشکیل می شود، تعداد زنان در سنا به ۱۴ نفر افزایش یافت و مبارزه آنها برای ایجاد تعادل بین خانواده و سیاست شروع می‌شود. این مستند به چنین موضوعی می‌پردازد.
نگاهی به زندگی روزمره کیتی پری خواننده پاپ آمریکایی
«کیتی پری: بخشی از من» یک فیلم مستند سه‌بعدی درباره زندگی کیتی پری خواننده پاپ آمریکایی است که نگاهی به زندگی روزمره او می‌اندازد و در سال 2012 منتشر شد.
داستان زندگی و مرگ ایمی واینهاوس
«ایمی» یک فیلم مستند به کارگردانی آصف کاپادیا است که در سال ۲۰۱۵ منتشر شد. این فیلم به داستان زندگی و مرگ ایمی واینهاوس خواننده و ترانه‌سرای بریتانیایی می‌پردازد.
این مستند بر زندگی ایمی واینهاوس خواننده و ترانه‌سرای بریتانیایی متمرکز است که در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۱ و در ۲۷ سالگی درگذشت. علت مرگ وی را مسمومیت بر اثر بیش مصرفی الکل تشخیص دادند. فیلم صحنه‌های کوتاهی از زندگی حرفه‌ای ایمی، روابطش و اعتیادش به الکل و مواد مخدر را نمایش می‌دهد. این فیلم در سال 2016 در هشتاد و هشتمین دوره جوایز اسکار و شصت و نهمین دوره جوایز بفتا به عنوان بهترین فیلم مستند انتخاب شد.
زندگی دختری که مورد سوء قصد طالبان قرار گرفت
«او نام من را ملاله گذاشت» فیلمی مستند به کارگردانی دیویس گوگنهایم است که در سال ۲۰۱۵ منتشر شد. در این فیلم مستند، زندگی و فعالیت‌های «ملاله یوسف زی» دختر پاکستانی که به خاطر دفاع از حق تحصیل دختران مورد سوء قصد طالبان قرار گرفت، نشان داده می‌شود.
نگاهی انتقادی به هیلاری کلینتون
«آمریکای هیلاری: تاریخ پنهان حزب دموکرات» فیلمی در ژانر مستند به کارگردانی دینش دسوزا است که در سال ۲۰۱۶ منتشر شد. این مستند سیاسی نگاهی انتقادی به هیلاری کلینتون نامزد دموکرات انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا دارد.
درباره لیدی گاگا خواننده و ترانه‌سرا
«گاگا: پنج فوت دو اینچ» یک فیلم مستند انتشار یافته سال ۲۰۱۷ درباره لیدی گاگا خواننده و ترانه‌سرای اهل ایالات متحده آمریکا است. مستند رویدادهای تولید و انتشار پنجمین آلبوم استودیویی و اجرای بین دو نیمه در مسابقه سوپربول ۲۰۱۷ لیدی گاگا را به تصویر می‌کشد. این فیلم توسط کریس موکاربل هنرمند هنرهای تجسمی و مستندساز کارگردانی شده است.
زندگی قاضی دستیار دیوان عالی ایالات متحده آمریکا
«آربی‌جی» فیلمی مستند به کارگردانی جولی کوهن و بتسی وست است که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد. این فیلم روی زندگی روث بیدر گینزبرگ (آربی‌جی) قاضی دستیار در دیوان عالی ایالات متحده آمریکا متمرکز است. این فیلم در نود و یکمین دوره جوایز اسکار نامزد جایزه اسکار بهترین فیلم مستند شد.
داستان پزشکی در غاری در غوطه سوریه
«غار» فیلمی است در گونه مستند به کارگردانی فراس فیاض که در سال ۲۰۱۹ منتشر شد. فیلم درباره زن پزشکی است که در یک بیمارستان در غاری در غوطه سوریه در حال کار است درحالی‌که جنگ داخلی سوریه در جریان است. این فیلم در نود و دومین دوره جوایز اسکار نامزد جایزه اسکار بهترین فیلم مستند شده است.
کنسرت فیلم تیلور سوئیفت
«فولکلور: جلسه‌های استودیوی لانگ پاند» یک کنسرت فیلم است که در سال ۲۰۲۰ به کارگردانی تیلور سوئیفت منتشر شد. این فیلم سوئیفت را در حال اجرای تمام ترانه‌های هشتمین آلبوم استودیویی‌اش، فولکلور (۲۰۲۰) نشان می‌دهد، همچنین درباره روند نوشتن آهنگ‌ها صحبت می‌کند.
مستندهای زیادی وجود داشتند که می توانستند در این لیست از مستندهای ایرانی و خارجی قرار بگیرند که در این مطلب تنها به تعدادی از آن ها اشاره شد.
در طول تاریخ غنی کشورمان ایران، زنان بسیاری در حوزه‌های مختلفی مانند هنر، فرهنگ، علم و دانش، ورزش و… حضور داشته‌اند که هرکدام به نحوی و در حوزه خود – حتی در سطح جهانی- بسیار تاثیرگذار بوده‌اند که پرداختن به آنها در قالب مستند از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. کسانی که در طول تاریخ درخشیده‌اند و نقش خود را به خوبی ایفا کرده‌اند و تولید مستندی درباره آنها کمترین کاری است که می‌توان در قبال آنها انجام داد و زنان موفق و تاثیرگذار کشورمان را به جهانیان معرفی کرد.
محمد زکی زاده
